Theo sử sách, Lê Hoàn sinh ngày 15/7 năm Tân Sửu (941) tại trang Kẻ Xốp, huyện Di Phong, Châu Ái (nay là làng Trung Lập, xã Xuân Lập, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa) trong một gia đình nông dân nghèo. Lớn lên, Lê Hoàn tòng quân phò giúp Đinh Tiên Hoàng dẹp loạn 12 xứ quân, lập nhiều công trạng và được phong Thập đạo Tướng quân. Ông một lòng phò tá góp phần cùng vua Đinh vỗ yên trăm họ, đất nước thái bình.
Năm Canh Thìn 980 Lê Hoàn lên ngôi Hoàng đế, đặt niên hiệu là Thiên Phúc. Vua đánh tan quân Tống, giữ yên bờ cõi, chinh phạt Chiêm Thành, từng bước khẳng định chủ quyền đất nước, dân tộc. Lê Hoàn mất ngày 8 tháng 3 năm Ất Tỵ (1005) tại Cố Đô Hoa Lư – tỉnh Ninh Bình, thi hài được an táng tại Sơn Lăng, châu Trường Yên. Đức vua Lê Hoàn tại vị 24 năm, thọ 65 tuổi, miếu hiệu là Đại Hành Hoàng đế.
Đền thờ đức vua Lê Hoàn có phong cách kiến trúc hình chữ Công mái xối theo kiểu đền thờ truyền thống của người Việt Mường cổ. Hệ vì kèo đặc trưng gồm giá chiêng, chồng rường, con nhị, theo lối dầm đỡ chống nóc… tạo sự liên kết vững chắc cho ngôi đền cùng những bức chạm thủng, chạm nổi, thể hiện tư duy thẩm mỹ cao của người xưa. Đặc biệt, đền còn bảo tồn được những tài liệu, hiện vật cổ như, bia ký, sắc phong, lệnh chỉ, câu đối, hoành phi, hương án, khám thờ, tượng pháp, gốm sứ thời Lý, Trần và chiếc đĩa đá tương truyền là của vua Tống tặng vua Lê.
Tại đền thờ hiện nay còn 2 tấm bia được xây dựng vào những năm đầu thế kỷ XVII. Tấm bia thứ nhất được dựng vào năm Hoàng Định thứ 2 (1602) triều vua Lê Kính Tông, bia cao 1,22m, rộng 0,79m, dày 0,22m, đế vuông dày 0,28m, bốn mặt chạm cánh sen, nói về việc năm Hồng Đức thứ 15 (1484), vua Lê Thánh Tông cấp cho làng Trung Lập 67 mẫu ruộng dùng trong việc thờ cúng ở đền thờ vua Lê Đại Hành. Bia thứ hai, được dựng năm Vĩnh Tộ thứ 8 (1626), nhân dịp trùng tu đền, theo đề nghị của dân bản xã. Bia có kích thước 1,65m x 1,17m, dày 0,21m, đế hình chữ nhật dày 0,28m chạm xoáy nước. Trán bia khắc 8 chữ lớn “Lê Đại Hành Hoàng đế điện miếu bi”.
Năm 2018, đền thờ Lê Hoàn được xếp hạng Di tích lịch sử Quốc gia đặc biệt, chứng minh cho sự quan tâm và nỗ lực của chính quyền cùng người dân địa phương, suốt nhiều năm qua đã đồng lòng bảo tồn và phát huy giá trị lịch sử, văn hoá của ngôi đền cổ bậc nhất xứ Thanh.
Nguồn: Chuyên mục Thanh Hóa đi để yêu/TTV
